高管离职 亏损裁员 中兴手机押宝5G能否实现逆袭？

百度 会后，中国银行保险监督管理委员会党委立刻召开党委会议，成立机构组建工作领导小组，研究部署机构改革期间有关工作。

"Mandela" chuy?n h??ng ??n ?ay. ??ng nh?m l?n v?i Mandala.

??i v?i các ??nh ngh?a khác, xem Nelson Mandela (??nh h??ng).

Nelson Mandela
Mandela ? Washington, D.C., 1994
T?ng th?ng Nam Phi
Nhi?m k? 10 tháng 5 n?m 1994 – 14 tháng 6 n?m 1999
C?p phó	Thabo Mbeki F. W. de Klerk
Ti?n nhi?m	F. W. de Klerk gi? ch?c Ch? t?ch Nhà n??c
K? nhi?m	Thabo Mbeki
T?ng Th? ky Phong trào kh?ng liên k?t
Nhi?m k? 2 tháng 9 n?m 1998 – 14 tháng 6 n?m 1999
Ti?n nhi?m	Andrés Pastrana Arango
K? nhi?m	Thabo Mbeki
Ch? t?ch ??i h?i Dan t?c Phi Chau
Nhi?m k? 7 tháng 7 n?m 1991 – 20 tháng 12 n?m 1997
C?p phó	Walter Sisulu Thabo Mbeki
Ti?n nhi?m	Oliver Tambo
K? nhi?m	Thabo Mbeki
Phó Ch? t?ch ??i h?i Dan t?c Phi Chau
Nhi?m k? 25 tháng 6 n?m 1985 – 6 tháng 7 n?m 1991
Ti?n nhi?m	Oliver Tambo
K? nhi?m	Walter Sisulu
Th?ng tin cá nhan
Sinh	Rolihlahla Mandela (2025-08-14)18 tháng 7 n?m 1918 Mvezo, Liên minh Nam Phi
M?t	5 tháng 12 n?m 2013(2025-08-14) (95 tu?i) Johannesburg, Nam Phi
N?i an ngh?	Ngh?a trang Mandela, Qunu, ??ng Cape
??ng chính tr?	??i h?i Dan t?c Phi Chau
??ng khác	??ng C?ng s?n Nam Phi
Ph?i ng?u	Evelyn Ntoko Mase (c??i 1944–1958) Winnie Madikizela (c??i 1958–1996) Gra?a Machel (c??i 1998)
Con cái	7, bao g?m Makgatho, Makaziwe, Zenani, Zindziswa và Josina (con gái k?)
Alma mater	??i h?c Fort Hare ??i h?c London ??i h?c Nam Phi ??i h?c Witwatersrand
Ngh? nghi?p	Chính khách lu?t s? nhà ho?t ??ng nhà t? thi?n
N?i ti?ng vì	Ph?n kháng ch? ?? Apartheid
T?ng th??ng	Gi?i Sakharov (1988) Bharat Ratna (1990) Nishan-e-Pakistan (1992) Gi?i Nobel Hòa bình (1993) Gi?i Lenin Hòa binh (1990) Huan ch??ng T? do T?ng th?ng (2002) (thêm...)
Ch? ky
Website	Qu? Mandela
Bi?t danh	Madiba Dalibunga
S? nghi?p vi?t lách
Tác ph?m n?i b?t	Long Walk to Freedom

Nelson Rolihlahla Mandela (phát am ti?ng Xhosa: [xolí?a?a mand???la]; phiên am ti?ng Vi?t: Nen-x?n Man-?ê-la; 18 tháng 7 n?m 1918 – 5 tháng 12 n?m 2013) là m?t nhà ho?t ??ng ch?ng apartheid ng??i Nam Phi và là t?ng th?ng ??u tiên c?a Nam Phi ??c l?p t? n?m 1994 ??n n?m 1999. ?ng là nguyên th? da màu ??u tiên c?a qu?c gia này ???c ti?n c? dan ch? ??i ngh? hoàn toàn. Chính ph? c?a ?ng chú tr?ng d? b? ch? ?? phan bi?t ??i x? apartheid b?ng các chính sách b?i d??ng s? hòa gi?i ch?ng t?c. V? y th?c h? chính tr?, ?ng tin t??ng ch? ngh?a dan t?c Chau Phi và ch? ngh?a x? h?i. T? n?m 1991 t?i n?m 1997, ?ng gi? ch?c ch? t?ch ??ng ??i h?i Dan t?c Phi (ANC).

Mandela sinh thành trong gia ?ình dan t?c Xhosa thu?c dòng d?i quy t?c Thembu ? Mvezo, Liên minh Nam Phi. ?ng h?c lu?t t?i ??i h?c Fort Hare và ??i h?c Witwatersrand, tr??c khi hành ngh? lu?t s? t?i Johannesburg. ? ?ay, ?ng b? cu?n vào phong trào chính tr? ch?ng th?c dan và ?ng h? ch? ngh?a dan t?c Chau Phi, gia nh?p ANC vào n?m 1943 và ??ng sáng l?p Liên ?oàn Thanh niên vào n?m 1944. Sau khi chính ph? toàn da tr?ng c?a ??ng Qu?c dan thi?t l?p apartheid, m?t h? th?ng phan chia ch?ng t?c có l?i cho c?ng dan da tr?ng, Mandela và ANC nguy?n th? s? l?t ?? ch? ?? này. ?ng ???c b? nhi?m làm l?nh ??o chi b? Transvaal c?a ANC, tr? nên n?i danh vì tham gia Chi?n d?ch Ph?n kháng n?m 1952 và ??i h?i Nhan dan n?m 1955. ?ng liên t?c b? b?t gi? vì các hành vi xúi gi?c n?i lo?n, th?m chí ph?i h?u tòa vào n?m 1956 nh?ng may m?n thoát t?i. Ch?u ?nh h??ng c?a ch? ngh?a Marx, ?ng ?? bí m?t tham gia ??ng C?ng s?n Nam Phi (SACP) lúc b?y gi? b? c?m. Tuy ban ??u ch? kêu g?i bi?u tình ki?m ch? và ?n hoà, song sau khi liên k?t v?i SACP, ?ng ?? ??ng sáng l?p nhóm dan quan uMkhonto we Sizwe vào n?m 1961 và d?n ??u m?t chi?n d?ch phá ho?i ch?ng chính ph? ???ng th?i. Mandela b? b?t gi? vào n?m 1962; t?i Phiên tòa Rivonia, ?ng b? k?t án tù chung than vì t?i danh m?u toan l?t ?? nhà n??c.

Mandela th? án 27 n?m trong ba nhà tù, l?n l??t ? ??o Robben, Nhà tù Pollsmoor và Nhà tù Victor Verster. Vì áp l?c t? trong n??c và qu?c t?, c?ng nh? s? e s? tr??c nguy c? bùng n? m?t cu?c n?i chi?n s?c t?c, T?ng th?ng F. W. de Klerk th? ?ng vào n?m 1990. Mandela và de Klerk sau ?ó b?t tay h??ng ??n ?àm phán ch?m d?t apartheid. Nh? n? l?c ?y, Mandela và ??ng ANC ?? giành chi?n th?ng trong cu?c t?ng tuy?n c? ?a ch?ng t?c vào n?m 1994. D?n ??u chính ph? liên minh c?i m? cùng b?n hi?n pháp m?i, Mandela liên t?c nh?n m?nh s? hòa gi?i gi?a các nhóm ch?ng t?c trong ??t n??c và l?p ra ?y ban S? th?t và Hòa gi?i ?? ?i?u tra các v? xam h?i nhan quy?n trong quá kh?. V? chính sách kinh t?, Mandela v?n bám l?y khung s??n t? do kinh t? c?a chính ph? ti?n nhi?m; ngoài ra, ?ng c?ng gi?i thi?u các bi?n pháp khuy?n khích c?i cách ru?ng ??t, xóa ?ói gi?m nghèo và m? r?ng các d?ch v? an sinh x? h?i. Trên tr??ng qu?c t?, Mandela t?ng là ng??i ?i?u ?ình trong v? xét x? chuy?n bay 103 c?a Pan Am và t?ng th? ky c?a Phong trào kh?ng liên k?t t? n?m 1998 ??n n?m 1999. ?ng kh??c t? lên làm t?ng th?ng nhi?m k? hai, nh??ng vinh d? ?ó cho c?p phó là Thabo Mbeki. Cu?i ??i, ?ng tr? thành nhà chính tr? l?o thành, v?n ??ng ng??i dan ?ng h? xóa ?ói gi?m nghèo và di?t tr? HIV/AIDS th?ng qua Qu? Nelson Mandela.

T? lúc bình sinh, Mandela ?? là m?t nhan v?t gay nhi?u tranh c?i: nh?ng ng??i h?u khuynh t? cáo ?ng là kh?ng b? c?ng s?n, trong khi nh?ng ng??i c?c t? phê phán ?ng còn quá nóng v?i trong vi?c ?àm phán hòa bình v?i gi?i ?ng h? arpetheid. D?u v?y, c?ng ??ng qu?c t? v?n c?ng nh?n c?ng lao cao c? c?a ?ng trong vi?c ch?m d?t ch? ?? phan bi?t ch?ng t?c. ???c coi là bi?u t??ng c?a tinh th?n dan ch? và c?ng b?ng x? h?i, ?ng ?? vinh d? nh?n h?n 250 gi?i th??ng, bao g?m Gi?i Nobel Hòa bình danh giá. Nhan dan Nam Phi ??c bi?t m?n m? ?ng, th??ng g?i trìu m?n ?ng b?ng cái tên b? l?c Thembu là Madiba, và kính c?n t?n x?ng ?ng nh? "Cha già dan t?c".

??u ??i

Tu?i th?: 1918–1934

Nelson Mandela chào ??i ngày 18 tháng 7 n?m 1918 t?i ng?i làng Mvezo ? Umtata, h?i ?y là T?nh Cape thu?c Nam Phi. Tên khai sinh c?a ?ng là Rolihlahla, m?t danh t? ti?ng Xhosa có ngh?a ?en là "kéo cành cay" và ???c hi?u th?ng t?c là "k? gay r?i", song v? sau thì ?ng th??ng ???c bi?t ??n v?i cái tên b? l?c Madiba. C? n?i c?a Nelson, Ngubengcuka, là quan ch? cai tr? V??ng qu?c Thembu trong L?nh th? Transkei, nay là t?nh ??ng Cape c?a Nam Phi. M?t trong nh?ng ng??i con trai c?a Ngubengcuka, Mandela, là ?ng n?i c?a Nelson. Vì Mandela là con c?a vua v?i bà v? t? t?c Ixhiba, m?t "Gia t?c Tay trái", h?u du? thu?c chi nhánh c?a ?ng trong hoàng t?c kh?ng có quy?n h??ng ngai vàng, song v?n ???c nh?n vào h?i viên h?i ??ng hoàng gia th?a k?.

Cha c?a Nelson Mandela, Gadla Henry Mphakanyiswa Mandela (1880–1928), là m?t tù tr??ng ??a ph??ng và là h?i vi?n c? v?n quan ch?; ?ng ???c b? nhi?m vào n?m 1915, sau khi ng??i ti?n nhi?m ?ng b? k?t án tham nh?ng b?i m?t th?m phán da tr?ng. N?m 1926, Gadla c?ng b? cách ch?c do t?i tham nh?ng, song Nelson l?i ???c k? r?ng, cha ?ng m?t vi?c vì dám ??ng lên ch?ng ??i các yêu sách quá ?áng c?a v? th?m phán. Là ng??i sùng bái th?n Qamata, Gadla l?y t?i b?n bà v?, sinh b?n con trai và chín con gái, s?ng ? nh?ng ng?i làng khác nhau. M? c?a Nelson là v? th? ba c?a Gadla, Nosekeni Fanny, con gái c?a Nkedama thu?c Gia t?c Tay ph?i và m?t thành viên c?a b? l?c amaMpemvu Xhosa.

Kh?ng m?t ai trong gia ?ình t?i t?ng ???c ?i h?c ... Vào ngày ??u tiên t?i tr??ng, giáo viên c?a t?i, c? Mdingane, ??t cho m?i b?n h?c sinh m?t cái tên ti?ng Anh. ?ay là th?ng l? c?a ng??i Chau Phi th?i ?y và ch?c h?n b?t ngu?n t? thiên ki?n Anh qu?c trong n?n giáo d?c c?a b?n t?i. H?m ?ó, c? Mdingane ??t cho t?i cái tên Nelson. T?i sao l?i l?y tên ?ó thì t?i ch?u.

—Mandela, 1994

Mandela sau này k? l?i r?ng, thu? ?u th? c?a ?ng tràn ng?p tín ng??ng và t?c kiêng k? Xhosa. ?ng l?n lên cùng hai ch? ru?t ? kraal c?a m? t?i làng Qunu, h?ng ngày ch?n gia súc và ch?i ?ùa cùng b?n bè ngoài tr?i. Cha m? ?ng ??u mù ch?; song vì là m?t tín ?? Kit? ngoan ??o, m? c?a Mandela ?? g?i ?ng ??n ng?i tr??ng Giám ly ??a ph??ng khi ?ng lên b?y. Sau khi ???c r?a t?i t?i ?ay, giáo viên ?? ban cho ?ng cái tên Anh ng? "Nelson". Khi Mandela lên chín, cha ?ng chuy?n ??n ? Qunu, và qua ??i vì m?t ch?ng b?nh kh?ng xác ??nh mà Mandela tin là b?nh ph?i. C?m th?y "phiêu b?t v? ??nh", ?ng v? sau nói r?ng, mình th?a k? "tính n?i lo?n ?áng t? hào" và "tinh th?n c?ng b?ng c?ng ??u" c?a cha.

M? c?a Mandela ??a ?ng ??n Mqhekezweni ?? ???c giám h? b?i nhi?p chính c?a Thembu, Jongintaba Dalindyebo, v? tù tr??ng mang ?n ng??i cha quá c? c?a Mandela. Tuy kh?ng ???c g?p m? trong m?t kho?ng th?i gian r?t dài n?a, Mandela c?m th?y r?ng Jongintaba và phu nhan Noengland ??i x? v?i ?ng nh? con ru?t trong nhà, nu?i n?ng ?ng cùng c?u con trai, Justice, và c? con gái, Nomafu.

Clarkebury, Healdtown, và Fort Hare: 1934–1940

Nelson Mandela vào kho?ng 1937

?? chu?n b? th?a k? v? trí thành viên H?i ??ng C? m?t c?a cha mình, n?m 1937, Mandela chuy?n ??n tr??ng Healdtown, ng?i tr??ng t?i Fort Beaufort, n?i h?u h?t con cháu hoàng t?c Thembu ??u ?i h?c. Vào lúc 19 tu?i, ?ng b?t ??u quan tam ??n b? m?n quy?n anh và ch?y b? t?i tr??ng.

Vào n?m 1939, ?ng ??u vào h?c b?ng C? nhan t?i Tr??ng ??i h?c Fort Hare, n?i ?ng ?? g?p Oliver Tambo. Tambo và Mandela sau này là nh?ng ng??i b?n và ??ng nghi?p than thi?t. Mandela c?ng k?t b?n v?i ng??i bà con Kaiser ("K.D.") Matanzima, ng??i thu?c dòng tr?c h? c?a H?u gia c?a ng??i Thembu, là ng??i th?a k? ngai vàng Transkei, vì vai trò mà sau ?ó ?? ??a ?ng ??n v?i chính sách Bantustan. Chính s? ?ng h? chính sách này c?a ?ng và Mandela ?? khi?n hai ng??i tr? thành phe chính tr? ??i l?p. Cu?i n?m th? nh?t, Mandela tham gia vào v? t?y chay c?a H?i sinh viên nh?m ch?ng l?i quy ??nh c?a tr??ng ??i h?c, và b? bu?c ph?i r?i tr??ng Fort Hare kh?ng ???c tr? l?i ch?ng nào ?ng ch?a ch?p nh?n cu?c b?u c? c?a vào H?i. Sau này, lúc ? trong tù, Mandela ?? h?c b?ng C? nhan lu?t c?a Ch??ng trình ?ào t?o t? xa c?a ??i h?c Luan ??n.

T?i Johannesburg: 1941–1943

M?t th?i gian ng?n sau khi r?i Fort Hare, Jongintaba ?? th?ng báo v?i Mandela và Justice (con c?a quan nhi?p chính và là ng??i th?a k? ngai vàng) r?ng ?ng ?? s?p x?p ?ám c??i cho c? hai ng??i. Nh?ng thanh niên tr? kh?ng v?a lòng v?i s? s?p ??t này, và quy?t ??nh chuy?n ??n s?ng ? Johannesburg. Khi ??n Johannesburg, Mandela xin m?t chan canh gác t?i m?t khu m?. Tuy nhiên, ?ng ch? l?p t?c ?u?i vi?c Mandela khi hay r?ng ?ng là con nu?i ?ang ch?y tr?n c?a Quan nhi?p chính. Mandela chuy?n sang làm t?p s? ? m?t c?ng ty lu?t tên Witkin, Sidelsky và Edelman, nh? quen bi?t v?i m?t ng??i b?n và ng??i h??ng d?n, nhan viên ??a ?c Walter Sisulu. Khi làm vi?c t?i h?ng Witkin, Sidelsky và Edelman, Mandela ?? hoàn t?t t?m b?ng C? nhan hàm th? c?a Tr??ng ??i h?c Nam Phi, sau ?ó ?ng h?c lu?t t?i Tr??ng ??i h?c Witwatersrand, t?i ?ó ?ng k?t b?n t?i b?n h?c mà sau này là ??ng chí ch?ng ch? ngh?a apartheid c?a ?ng Joe Slovo, Harry Schwarz và Ruth First. Slovo sau này là B? tr??ng B? c? trú, còn Schwarz là ??i s? Nam Phi t?i Hoa K?. Trong th?i gian này, ?ng s?ng t?i thành ph? ngo?i ? Alexandra, phía b?c Johannesburg.

Ho?t ??ng cách m?ng

Sau chi?n th?ng c?a ??ng Qu?c gia, ?ng h? chính sách phan bi?t ch?ng t?c apartheid c?a nh?ng ng??i Afrikaner, Mandela b?t ??u tham gia tích c?c vào ho?t ??ng chính tr?. ?ng ?? l?nh ??o r?t thành c?ng trong Chi?n d?ch Ph?n ??i c?a ANC n?m 1952 và ??i h?i Nhan dan n?m 1955, t? ?ó th?ng qua Hi?n ch??ng T? do là n?n t?ng c? b?n cho cu?c ??u tranh ch?ng ch? ngh?a apartheid. Trong th?i gian này, Mandela và lu?t s? ??ng nghi?p Oliver Tambo ?i?u hành m?t c?ng ty lu?t có tên là Mandela và Tambo, nh?n bào ch?a mi?n phí ho?c giá r? cho nhi?u ng??i da ?en thi?u lu?t s? ??i di?n.

Mahatma Gandhi có ?nh h??ng l?n ??n cách th?c ??u tranh c?a Mandela, và c? ph??ng pháp dành th?ng l?i c?a các nhà ho?t ??ng ch?ng ch? ngh?a apartheid các th? h? sau. Mandela ?? t?ng tham d? m?t h?i ngh? di?n ra t?i New Delhi t? ngày 29-30 tháng 1 n?m 2007 ?ánh d?u 100 n?m ngày Gandhi ??a ra thuy?t satyagraha (ph?n kháng b?t b?o ??ng) t?i Nam Phi.

Ban ??u, khi kiên trì ???ng l?i ??u tranh b?t b?o ??ng, Mandela và 150 ng??i khác b? b?t giam vào ngày 5 tháng 12 n?m 1956 và b? bu?c t?i ph?n qu?c. Sau quá trình xét x? kéo dài t? n?m 1956 – 1961, t?t c? các b? cáo ??u ???c tuyên tr?ng án. T? n?m 1952 – 1959, xu?t hi?n m?t l?c l??ng các nhà ho?t ??ng da ?en m?i ???c g?i là nh?ng ng??i Toàn Phi ?? c?n tr? các ho?t ??ng c?a ANC ? khu v?c thành ph? c?a ng??i da ?en, l?c l??ng này ?òi h?i ph?i có các bi?n pháp quy?t li?t h?n nh?m ch?ng l?i ch? ?? c?a ??ng Qu?c gia. Nh?ng nhà l?nh ??o ANC lúc b?y gi? là Albert Luthuli, Oliver Tambo và Walter Sisulu kh?ng nh?ng cho r?ng nh?ng ng??i Toàn Phi ?ang ?i quá ?à mà còn c?m th?y quy?n l?nh ??o c?a h? ?ang b? ?e d?a. Vì th? cánh l?nh ??o c?a ANC ?? c?ng c? v? th? c?a mình b?ng cách liên minh v?i các ??ng phái chính tr? nh? c?a nh?ng ng??i Da tr?ng, Da màu, l?n Da ?? nh?m tranh th? l?i kéo r?ng r?i s? ng??i ?ng h? h?n phái Toàn Phi. Nh?ng ng??i Toàn Phi nh?o báng Hi?n ch??ng T? do trong H?i ngh? t?i Kliptown n?m 1955 vì ??ng ANC v?i s? l??ng thành viên áp ??o 100.000 ng??i mà ch? có ???c m?t phi?u trong liên minh ??i h?i. B?n trong n?m t?ng th? ky c?a các ??ng phái tham gia ??i h?i ??u ?? ng?m tham gia ??ng C?ng s?n Nam Phi (SACP) tái c? c?u, g?n li?n v?i chính sách c?a Moskva. ??n n?m 2003 Blade Nzimande, T?ng th? ky SACP, ti?t l? r?ng Walter Sisulu, T?ng th? ky c?a ??ng ANC, c?ng ?? bí m?t gia nh?p SACP vào n?m 1955 có ngh?a là c? n?m T?ng th? ky ??u là ng??i c?a SACP và do ?ó gi?i thích ly do t?i sao Sisulu quy?t ??nh ??a vai trò c?a ANC t? vai trò chi ph?i xu?ng thành m?t trong n?m bên ngang vai nhau.

Trong n?m 1959, ANC m?t ph?n l?n s? ?ng h? t? l?c l??ng chi?n ??u khi ph?n l?n nh?ng ng??i Toàn Phi, v?i s? h? tr? tài chính t? Ghana và chính tr? t? nh?ng ng??i Sotho t?i t?nh Transvaal, ?? ly khai ?? thành l?p ??i h?i Toàn Phi (PAC) d??i s? l?nh ??o c?a Robert Sobukwe và Potlako Leballo.

MK, SACP, và du kh?o Chau Phi: 1961–62

Vào n?m 1961, Mandela tr? thành ng??i ??ng sáng l?p và là l?nh ??o cánh v? trang c?a ANC, Umkhonto we Sizwe (t?m d?ch Cay giáo c?a Qu?c gia, c?ng vi?t t?t là MK). ?ng ?i?u hành các chi?n d?ch phá ho?i ch?ng l?i các m?c tiêu quan s? và c?a chính quy?n, lên k? ho?ch cho m?t cu?c chi?n tranh du kích n?u ph??ng cách phá ho?i v?n kh?ng ch?m d?t ???c ch? ?? apartheid. Mandela c?ng quyên ti?n cho MK ? n??c ngoài và s?p x?p các bu?i hu?n luy?n bán quan s? cho nhóm.

Ng??i ??ng chí trong ??ng ANC Wolfie Kadesh gi?i thích chi?n d?ch ?ánh bom do Mandela d?n d?t nh? sau: "Khi chúng t?i bi?t r?ng chúng t?i s? b?t ??u vào ngày 16 tháng 12 n?m 1961, nh?m làm n? tung nh?ng v? trí là bi?u t??ng c?a ch? ngh?a apartheid, nh? v?n phòng gi?y th?ng hành, tòa án ??a ph??ng, và nh?ng n?i t??ng t?... b?u ?i?n và... các v?n phòng chính ph?. Nh?ng chúng t?i d? ??nh th?c hi?n ?i?u ?ó sao cho kh?ng có ai b? th??ng vong." Mandela ?? nói v? Wolfie: "Ki?n th?c v? chi?n tranh và kinh nghi?m tr?n m?c c?a ?ng là c?c k? h?u ích ??i v?i t?i."

Mandela ?? xem b??c chuy?n sang ??u tranh v? trang là ph??ng k? cu?i cùng; nhi?u n?m tr?i v?i chính sách ?àn áp và b?o l?c ngày càng t?ng c?a chính quy?n ?? cho ?ng th?y s? ph?n kháng b?t b?o ??ng ch?ng ch? ngh?a Apartheid nhi?u n?m ?? kh?ng và c?ng kh?ng th? thu ???c ti?n tri?n nào.

Sau này, ch? y?u vào th?p niên 1980, MK ?? ti?n hành chi?n tranh du kích ch?ng l?i ch? ?? apartheid v?i nhi?u th??ng vong là dan th??ng. Mandela sau này th?a nh?n r?ng ANC, trong cu?c chi?n ??u ch?ng l?i apartheid, c?ng vi ph?m quy?n con ng??i, ch? trích th?ng th?ng nh?ng ??ng viên trong ??ng ?ng c? g?ng ??a nh?ng cau ch? ph?n ánh s? th?t ra kh?i báo cáo c?a ?y ban S? th?t và Hòa gi?i.

Cho ??n t?n tháng 7 n?m 2008, Mandela và các ??ng viên ANC v?n b? h?n ch? ?i ??n Hoa K? – ngo?i tr? tr? s? Liên H?p Qu?c ? Manhattan — n?u kh?ng có gi?y phép cho phép ??c bi?t c?a Ngo?i tr??ng Hoa K?, vì h? b? quy là kh?ng b? trong th?i k? ch? ?? apartheid ? Nam Phi.

Giam c?m

B? b?t gi? và phiên tòa Rivonia: 1962–1964

Ngày 5 tháng 8 n?m 1962 Mandela b? b?t sau khi ?n náu ???c 17 tháng, và giam gi? t?i Pháo ?ài Johannesburg. V? b?t gi? này x?y ra do C? quan Tình báo Trung ??ng Hoa K? (CIA) ?? ti?t l? n?i ?n náu và nhan d?ng gi? c?a Mandela cho an ninh. Ba ngày sau ?ó, ng??i ta ?? ??c l?i bu?c t?i ?ng ch? m?u kêu g?i c?ng nhan ?ình c?ng vào n?m 1961 và v??t biên b?t h?p pháp t?i tòa. Ngày 25 tháng 10 n?m 1962, Mandela b? tuyên án 5 n?m tù giam. Hai n?m sau vào ngày 11 tháng 6 n?m 1964, ?ng l?i ph?i ra tòa m?t l?n n?a vì nh?ng ho?t ??ng trong H?i ??ng Qu?c gia chau Phi (ANC).

Trong lúc Mandela ?ang trong tù, c?nh sát ?? b?t gi? nhi?u l?nh ??o c?t cán c?a ANC vào ngày 11 tháng 7 n?m 1963, t?i Liliesleaf Farm, Rivonia, phía b?c Johannesburg. Mandela ???c ghép vào xét x? chung, và t?i Phiên tòa Rivonia, h? b? chánh án, Ti?n s? Percy Yutar, cáo bu?c nhi?u t?i danh trong ?ó ch? y?u là phá ho?i (Mandela th?a nh?n t?i này) và các t?i t??ng ???ng v?i ph?n qu?c, nh?ng chính quy?n d? ch?ng minh h?n. L?i bu?c t?i th? hai cáo bu?c các b? cáo am m?u m?t cu?c xam l??c c?a ngo?i qu?c vào Nam Phi, Mandela ph? nh?n t?i danh này.

Trong l?i phát bi?u t?i gh? b? cáo m? ??u phiên bi?n h? trong phiên tòa ngày 20 tháng 4 n?m 1964 t?i Tòa án T?i cao Pretoria, Mandela ?? nói r?ng vi?c ANC l?a ch?n s? d?ng v? l?c ch? là m?t sách l??c mà th?i. L?i phát bi?u c?a ?ng ?? m? t? ANC ?? s? d?ng các bi?n pháp hòa bình nh? th? nào ?? ch?ng l?i ch? ngh?a apartheid trong nhi?u n?m tr?i cho ??n khi x?y ra v? Th?m sát Sharpeville. S? ki?n ?ó ?i kèm v?i cu?c tr?ng c?u dan y ?? thành l?p C?ng hòa Nam Phi và s? tuyên b? tình tr?ng kh?n c?p cùng v?i vi?c c?m ch? ho?t ??ng c?a ANC ?? khi?n cho Mandela và các ??ng chí c?a ?ng th?y r?ng l?a ch?n duy nh?t c?a h? ch? có th? th?ng qua các hành ??ng phá ho?i, n?u kh?ng ch?ng khác nào m?t s? ??u hàng v? ?i?u ki?n. Mandela ti?p t?c gi?i thích cách h? hình thành Tuyên ng?n Umkhonto we Sizwe vào ngày 16 tháng 12 n?m 1961 d? ki?n s? ph? bày s? th?t b?i c?a các chính sách c?a ??ng Qu?c gia sau khi n?n kinh t? b? ?e d?a cho nh?ng ng??i ngo?i qu?c kh?ng còn s?n lòng ??u t? vào ??t n??c n?a. ?ng k?t thúc bài phát bi?u b?ng nh?ng l?i sau ?ay: "T?i c?ng hi?n c? ??i t?i cho s? nghi?p ??u tranh c?a ng??i dan chau Phi. T?i ?? chi?n ??u ch?ng l?i s? th?ng tr? c?a ng??i da tr?ng, và t?i c?ng chi?n ??u ch?ng l?i s? th?ng tr? c?a ng??i da ?en. T?i yêu m?n ly t??ng v? m?t x? h?i dan ch? và t? do trong ?ó m?i ng??i dan s?ng v?i nhau hòa thu?n và bình ??ng. ?ó là ly t??ng mà t?i hy v?ng s? s?ng vì nó và ??t ???c nó. Nh?ng n?u c?n, t?i c?ng s?n sàng ch?t vì ly t??ng ?ó."

Bram Fischer, Vernon Berrange, Harry Schwarz, Joel Joffe, Arthur Chaskalson và George Bizos là các lu?t s? b?o v? cho bên b?. Harold Hanson c?ng ???c b? sung vào cu?i phiên tòa ?? giúp gi?m nh? t?i danh. T?t c? m?i ng??i tr? Rusty Bernstein ??u b? tuyên là có t?i, nh?ng h? thoát kh?i án treo c? mà b? tuyên tù chung than vào ngày 12 tháng 6 n?m 1964. L?i bu?c t?i g?m có tham gia lên k? ho?ch hành ??ng v? trang, c? th? là b?n cáo bu?c phá ho?i, mà Mandela th?a nh?n, và m?t am m?u chính tr? tr? giúp n??c ngoài xam l??c Nam Phi, t?i này b? Mandela ph? nh?n.

Th?i gian trong tù

M?t kho?nh san tù ? ??o Robben

Phòng giam c?a Nelson Mandela trên ??o Robben

Nelson Mandela b? giam gi? t?i ??o Robben và ?? ? ??y 18 n?m trong t?ng s? 27 n?m trong tù c?a ?ng. Khi ? trong tù, ?ng d?n d?n tr? nên n?i ti?ng v?i vai trò là nhà l?nh ??o da ?en ?áng chú y nh?t t?i Nam Phi. ? trên ??o, ?ng và các tù nhan khác ph?i lao ??ng kh? sai ? m?t m? ?á v?i. ?i?u ki?n s?ng trong tù r?t c? b?n. Tù nhan c?ng b? phan chia theo s?c t?c và tù nhan da ?en là nh?ng ng??i nh?n ???c l??ng th?c ph?m ít nh?t. Tù chính tr? ???c giam gi? riêng bi?t v?i th??ng ph?m và ???c h??ng ít quy?n l?i h?n. Mandela ?? m? t? r?ng, do b? x?p vào tù nhan nhóm D (h?ng th?p nh?t) ?ng ch? ???c phép có m?t ng??i khách vi?ng th?m và nh?n m?t lá th? m?i sáu tháng. Nh?ng lá th? th??ng b? tr? khá lau và r?t khó ??c do ch? ?? ki?m duy?t trong nhà tù.

Lúc ? trong tù Mandela ?? tham gia khóa h?c t? xa c?a ??i h?c Luan ??n và nh?n b?ng C? nhan Lu?t. ?ng sau ?ó ???c ?? c? làm Hi?u tr??ng danh d? c?a ??i h?c Luan ??n trong cu?c bình ch?n n?m 1981, nh?ng v? trí này ?? thu?c v? V??ng n? Anne.

Trong cu?n h?i ky Inside BOSS xu?t b?n n?m 1981 ?i?p viên Gordon Winter ?? k? v? vi?c ?ng này tham gia k? ho?ch gi?i c?u Mandela vào n?m 1969: k? ho?ch này b? Winter ti?t l? thay m?t cho c? quan tình báo Nam Phi, h? mu?n Mandela tr?n thoát ?? h? có th? x? b?n ?ng khi tìm b?t l?i. K? ho?ch này ?? b? C? quan Tình báo Anh ch?n ??ng.

Vào tháng 3 n?m 1982 Mandela ???c chuy?n t? ??o Robben sang Nhà tù Pollsmoor, cùng v?i các nhà l?nh ??o ANC khác nh? Walter Sisulu, Andrew Mlangeni, Ahmed Kathrada và Raymond Mhlaba. ?? có suy ?oán r?ng ?ay là cách ?? xóa b? s?c ?nh h??ng c?a các nhà l?nh ??o c?p cao này ??i v?i th? h? nh?ng nhà ho?t ??ng da ?en tr? ?ang b? giam t?i ??o Robben, cái g?i là "Tr??ng ??i h?c Mandela". Tuy nhiên, Th? t??ng Kobie Coetsee thu?c ??ng Qu?c gia nói r?ng vi?c chuy?n tr?i này giúp cho vi?c liên h? gi?a h? và chính quy?n Nam Phi ???c thu?n ti?n h?n.

Tháng 2 n?m 1985 T?ng th?ng P.W. Botha ?? ngh? tr? t? do cho Mandela v?i ?i?u ki?n ?ng ph?i 't? b? ph??ng cách ??u tranh chính tr? b?ng b?o l?c m?t cách v? ?i?u ki?n'. Coetsee và các b? tr??ng khác ph?n ??i ?? xu?t c?a Botha, cho r?ng Mandela s? kh?ng bao gi? yêu c?u t? ch?c c?a ?ng t? b? ??u tranh v? trang ?? ??i l?y s? t? do cho cá nhan mình. ?úng là Mandela ?? bác b? ?? xu?t và ??a ra l?i tuyên b? th?ng qua c? con gái Zindzi trong ?ó nói r?ng "Th? t? do ?ang ???c ?? ngh? cho t?i là cái gì trong khi t? ch?c c?a nhan dan v?n b? c?m ?oán? Ch? có nh?ng ng??i t? do m?i có th? th??ng l??ng mà th?i. M?t tù nhan kh?ng th? tham gia vào m?t th?a hi?p nào h?t."

Cu?c g?p ??u tiên gi?a Mandela và chính quy?n ??ng Qu?c gia di?n ra vào tháng 11 n?m 1985, khi Kobie Coetsee g?p g? Mandela t?i B?nh vi?n Volks Hospital ? Cape Town n?i Mandela ?ang t?nh d??ng sau cu?c ph?u thu?t tuy?n ti?n li?t. Trong b?n n?m sau ?ó, m?t lo?t các cu?c g?p mang tính th?m dò ?? di?n ra, làm n?n t?ng cho các cu?c ti?p xúc và th??ng l??ng v? sau, nh?ng ti?n b? th?c s? thì kh?ng nhi?u.

Vào n?m 1988 Mandela ???c chuy?n ??n Nhà tù Victor Verster và ? ?ó cho ??n khi ?ng ???c phóng thích. Ng??i ta ?? d? b? nhi?u h?n ch? ??i v?i ?ng và nh?ng ng??i nh? Harry Schwarz ?? có th? t? do th?m vi?ng ?ng. Schwarz, m?t ng??i b?n c?a Mandela, bi?t ?ng t? khi h? h?c chung l?p lu?t ? tr??ng ??i h?c. ?ng này c?ng là lu?t s? bi?n h? cho Mandela t?i Phiên tòa Rivonia và sau này là ??i s? t?i Washington khi Mandela làm t?ng th?ng.

Trong su?t th?i k? Mandela b? giam gi?, ?? có nhi?u áp l?c ? trong c?ng nh? ngoài n??c ?òi chính quy?n Nam Phi ph?i tr? t? do cho ?ng, v?i kh?u hi?u n?i ti?ng Free Nelson Mandela! (H?y th? Nelson Mandela) ??n n?m 1989, Nam Phi có s? chuy?n bi?n khi Botha b? ??t qu? và Frederik Willem de Klerk thay th? vào v? trí t?ng th?ng. De Klerk tuyên b? th? t? do cho Mandela vào tháng 2 n?m 1990.

Mandela ?? ???c ?y h?i Ch? th?p ?? Qu?c t? vi?ng th?m vài l?n khi ?ng còn ? ??o Robben và sau này ? nhà tù Pollsmoor. Mandela ?? nói v? nh?ng chuy?n th?m vi?ng nh? sau: "v?i cá nhan t?i, và v?i nh?ng ai ?? t?ng tr?i qua th?i gian là tù chính tr?, H?i ch? th?p ?? là m?t tia sáng nhan ??o trong th? gi?i t?m t?i thi?u nhan tính c?a nhà tù chính tr?."

Nhà tù Victor Verster và ???c tr? t? do: 1988–1990

Mandela và T?ng th?ng Hoa K? Bill Clinton n?m 1993

Ngày 2 tháng 2 n?m 1990, T?ng th?ng Qu?c gia F.W. de Klerk ?? h?y l?nh c?m ho?t ??ng ??i v?i ??ng ANC và các t? ch?c ch?ng ch? ngh?a apartheid khác, ??ng th?i th?ng báo Mandela s? s?m ???c tr? t? do. Mandela ???c tr? t? do t? Nhà tù Victor Verster ? Paarl vào ngày 11 tháng 2 n?m 1990. S? ki?n này ???c phát hình tr?c ti?p trên kh?p th? gi?i.

Vào ngày ???c phóng thích, Mandela ?? có m?t bài di?n v?n g?i ??n toàn qu?c. ?ng tuyên b? cam k?t hòa bình và hòa gi?i v?i nh?ng ng??i da tr?ng thi?u s? trong n??c, nh?ng nói r? r?ng cu?c ??u tranh v? trang c?a ANC v?n ch?a ch?m d?t khi ?ng nói "ph??ng sách ??u tranh v? trang vào n?m 1960 khi chúng t?i hình thành phái quan s? trong ANC (Umkhonto we Sizwe) ??n thu?n là hành ??ng t? v? ch?ng l?i s? tàn b?o c?a ch? ngh?a apartheid. Các y?u t? ??a ??n cu?c ??u tranh v? trang ??n nay v?n hi?n di?n. Chúng t?i kh?ng có s? l?a ch?n nào khác ngoài vi?c ph?i ti?p t?c. Chúng t?i bày t? hy v?ng m?t kh?ng khí có l?i cho m?t cu?c th??ng l??ng s? s?m ???c t?o ra, ?? nhu c?u ??u tranh v? trang kh?ng còn n?a."

?ng c?ng nói r?ng t?p trung chính c?a ?ng là mang l?i hòa bình cho nh?ng ng??i da ?en ?a s? và cho h? quy?n b? phi?u trong nh?ng cu?c b?u c? c?p qu?c gia l?n ??a ph??ng.

Ch?m d?t apartheid

T?ng th?ng de Klerk và Mandela trong ??i h?i Kinh t? Th? gi?i t?i Davos n?m 1992

Sau khi ???c tr? t? do, Mandela tr? l?i làm l?nh ??o ANC, r?i t? n?m 1990 ??n 1994, ?ng l?nh ??o ??ng này trong cu?c th??ng l??ng ?a ??ng d?n t?i cu?c b?u c? ?a s?c t?c ??u tiên trong n??c.

N?m 1991, ANC t? ch?c h?i ngh? toàn qu?c ??u tiên c?a mình ? Nam Phi sau khi ???c d? b? l?nh c?m, h?i ngh? ?? b?u Mandela làm Ch? t?ch (President) c?a t? ch?c. Ng??i b?n và ng??i ??ng nghi?p lau n?m c?a ?ng, Oliver Tambo, ng??i l?nh ??o t? ch?c l?u vong khi Mandela còn ? trong tù, tr? thành Ch? t?ch Qu?c gia (National Chairperson).

Vai trò l?nh ??o c?a Mandela trong cu?c th??ng thuy?t, c?ng nh? m?i quan h? c?a ?ng v?i T?ng th?ng F.W. de Klerk, ?? ???c th?a nh?n khi h? cùng ???c trao Gi?i Nobel Hòa bình n?m 1993. Tuy nhiên, m?i quan h? này th?nh tho?ng tr? nên c?ng th?ng, c? th? nh? trong m?t phát bi?u n?y l?a vào n?m 1991 khi ?ng nói De Klerk là ng??i c?m ??u m?t "ch? ?? kh?ng h?p pháp, m?t uy tín, g?m toàn nh?ng ng??i thi?u s?". Cu?c th??ng thuy?t có l?n ?? ?? v? do v? th?m sát Boipatong tháng 6 n?m 1992, khi ?ó Mandela cùng ?oàn ??i bi?u c?a ANC b??c ra kh?i cu?c th??ng thuy?t, cáo bu?c chính quy?n De Klerk ??ng l?a v?i các v? gi?t chóc. Tuy nhiên, nh?ng cu?c h?i ?àm ?? ???c ti?p di?n sau v? th?m sát Bisho tháng 9 n?m 1992, khi bóng ma b?o l?c khi?n cho ng??i ta nh?n th?y h?i ?àm là cách duy nh?t ?? ti?n t?i m?t gi?i pháp.

Sau v? ám sát nhà l?nh ??o ANC Chris Hani tháng 4 n?m 1993, l?i d?y lên s? s? h?i ??t n??c s? l?i tan v? trong b?o l?c. Mandela ?? g?i th?ng ?i?p toàn qu?c yêu c?u m?i ng??i bình t?nh, trong bài phát bi?u v?i vai trò 't?ng th?ng' dù khi ?ó ?ng ch?a ph?i là t?ng th?ng th?c s?. Mandela nói r?ng "t?i nay t?i ?ang nói v?i t?ng ng??i Nam Phi, c? ?en l?n tr?ng, nh?ng l?i nói xu?t phát t? sau th?m lòng mình. M?t ng??i da tr?ng ??y thành ki?n và c?m gi?n ?? ??n ??t n??c chúng ta và th?c hi?n m?t hành vi sai l?m ??n m?c khi?n c? n??c ph?i ??i m?t v?i v?c th?m kh?ng ho?ng. M?t ng??i ph? n? da tr?ng, g?c Afrikan, ?? li?u m?ng s?ng c?a bà ?? chúng ta có th? bi?t ??n, và mang l?i s? c?ng b?ng cho v? ám sát này. V? gi?t ng??i máu l?nh nh?m vào Chris Hani ?? t?o m?t làn sóng rung chuy?n ??t n??c và th? gi?i... Gi? ?ay ?? ??n lúc m?i ng??i dan Nam Phi sát cánh cùng nhau ?? ch?ng l?i b?t c? hành vi nào nh?m phá h?y nh?ng gì Chris Hani ?? c?ng hi?n c? ??i ?ng cho nó – s? t? do cho t?t c? chúng ta". Dù ?? có m?t s? v? b?o lo?n x?y ra sau v? ám sát, các bên th??ng l??ng v?n tích c?c hành ??ng, và s?m th?a thu?n m?t cu?c b?u c? dan ch? di?n ra vào ngày 27 tháng 4 n?m 1994, ch? h?n m?t n?m sau v? ám sát Hani.

Th?i k? làm T?ng th?ng Nam Phi

Cu?c b?u c? ?a s?c t?c ??u tiên ? Nam Phi v?i quy?n b? phi?u ???c trao cho t?t c? m?i ng??i ?? di?n ra vào ngày 27 tháng 4 n?m 1994. ANC giành ???c 62% s? phi?u b?u, và Mandela, v?i vai trò là l?nh ??o ANC, ?? nh?m ch?c làm T?ng th?ng da ?en ??u tiên c?a Nam Phi vào ngày 10 tháng 5 n?m 1994, de Klerk c?a ??ng Qu?c gia là phó t?ng th?ng th? nh?t và Thabo Mbeki là phó t?ng th?ng th? hai trong Chính ph? Th?ng nh?t Qu?c gia. V?i v? trí là T?ng th?ng t? tháng 5 n?m 1994 cho ??n tháng 6 n?m 1999, Mandela ?? ch? trì s? chuy?n giao t? quy?n l?c c?a thi?u s? và ch? ngh?a apartheid, giành ???c s? t?n tr?ng c?a qu?c t? ??i v?i nh?ng n? l?c hòa gi?i qu?c gia và th? gi?i c?a ?ng. Mandela ?? khích l? nh?ng ng??i Nam Phi da ?en ?ng h? cho ??i Springbok (??i tuy?n rugby qu?c gia Nam Phi) tr??c ?ay b? dan chúng ghét b? khi Nam Phi t? ch?c Cúp Rugby Th? gi?i 1995. Sau khi Springbok giành chi?n th?ng trong tr?n chung k?t tr??c New Zealand, Mandela ?? trao cúp v? ??ch cho ??i tr??ng Francois Pienaar, m?t ng??i Afrikan, trên ng??i m?c chi?c áo ??u Springbok v?i con s? 6 c?a Pienaar sau l?ng. Hành ??ng này ???c xem là b??c ti?n l?n c?a s? hòa gi?i gi?a ng??i Nam Phi da tr?ng và da ?en.

Sau khi nh?m ch?c t?ng th?ng, m?t trong nh?ng d?u hi?u ??c tr?ng c?a Mandela là chi?c áo Batik c?a ?ng, còn ???c bi?t ??n v?i cái tên "áo Madiba", k? c? trong nh?ng s? ki?n long tr?ng. Trong hành ??ng quan s? ??u tiên sau th?i k? apartheid c?a Nam Phi, Mandela ?? ra l?nh cho quan ??i xam nh?p l?nh th? Lesotho vào tháng 9 n?m 1999 ?? b?o v? chính quy?n c?a Th? t??ng Pakalitha Mosisili. V? vi?c này di?n ra sau m?t cu?c b? phi?u gay tranh c?i trong ?ó l?c l??ng ph?n ??i ?? ?e d?a ??n chính quy?n thi?u ?n ??nh này. Nh?ng nhà bình lu?n và phê bình trong ?ó có c? các nhà ho?t ??ng vì AIDS nh? Edwin Cameron ?? ch? trích Mandela vì s? thi?u hi?u qu? c?a chính quy?n ?ng trong vi?c ng?n ch?n cu?c kh?ng ho?ng AIDS. Sau khi ngh? h?u, Mandela th?a nh?n r?ng ?ng ?? th?t b?i vì ?? kh?ng chú y nhi?u h?n ??n b?nh d?ch HIV/AIDS. Mandela t? ?ó ?? có m?t s? bài phát bi?u ch?ng l?i b?nh d?ch AIDS.

V? x? Lockerbie

T?ng th?ng Mandela có s? quan tam ??c bi?t trong vi?c giúp ?? gi?i quy?t tranh c?i kéo dài gi?a m?t bên là qu?c gia Lybia d??i th?i Gaddafi, còn bên kia là Hoa K? và Anh, ??i v?i vi?c mang ra xét x? hai ng??i Lybia b? truy t? vào tháng 11 n?m 1991 và b? bu?c t?i phá ho?i Chuy?n bay 103 c?a Pan Am, khi?n nó r?i t?i th? tr?n Lockerbie c?a Scotland ngày 21 tháng 12 n?m 1988, làm cho 270 ng??i thi?t m?ng. T? ??u n?m 1992, Mandela ?? có l?i ?? ngh? kh?ng chính th?c g?i t?i T?ng th?ng George H.W. Bush yêu c?u xét x? hai nghi ph?m Lybia t?i qu?c gia th? ba. Bush t? ra tán thành ?? ngh? này, c? T?ng th?ng Fran?ois Mitterrand c?a Pháp và Vua Juan Carlos I c?a Tay Ban Nha c?ng v?y. Vào tháng 11 n?m 1994 – sáu tháng sau khi ?ng ??c c? t?ng th?ng – Mandela chính th?c ?? ngh? Nam Phi nên là n?i di?n ra phiên toàn xét x? v? ?ánh bom Chuy?n bay 103 c?a Pan Am.

Tuy nhiên, Th? t??ng Anh John Major th?ng th?ng t? ch?i y t??ng này nói r?ng chính ph? Anh kh?ng tin t??ng vào tòa án n??c ngoài. ??n ba n?m sau, Mandela m?t l?n n?a l?i g?i l?i ?? ngh? ??n ng??i k? nhi?m Major, Tony Blair, khi ?ng có chuy?n vi?ng th?m Luan ??n vào tháng 7 n?m 1997. Cu?i n?m ?ó, t?i Cu?c h?p nh?ng ng??i ??ng ??u chính ph? c?a kh?i Th?nh v??ng chung n?m 1997 t?i Edinburgh tháng 10 n?m 1997, Mandela ?? c?nh báo:

"Kh?ng th? có m?t qu?c gia v?a là nguyên cáo, v?a là bên nguyên l?n quan tòa."

Cu?i cùng ?? có m?t th?a hi?p ?? t? ch?c phiên tòa ? Tr?i quan s? Zeist ? Hà Lan, xét x? theo Lu?t Scotland, và T?ng th?ng Mandela b?t ??u th??ng thuy?t v?i ??i tá Gaddafi ?? d?n ?? hai b? cáo (Megrahi và Fhimah) vào tháng 4 n?m 1999. Sau phiên tòa kéo dài 9 tháng, phán quy?t ?? ???c c?ng b? vào ngày 31 tháng 1 n?m 2001. Fhimah ???c tuyên tr?ng án, nh?ng Megrahi b? bu?c t?i và ph?i l?nh 27 n?m tù trong m?t nhà tù ? Scotland. Kháng cáo l?n ??u c?a Megrahi ?? b? bác vào tháng 3 n?m 2002, và c?u t?ng th?ng Mandela ?? ??n th?m ng??i này t?i nhà tù Barlinnie vào ngày 10 tháng 6 n?m 2002.

'Megrahi hoàn toàn c? ??c', Mandela nói trong cu?c h?p báo nh? trong phòng th?m vi?ng c?a nhà tù. 'Anh ta kh?ng có ai ?? nói chuy?n c?. ?ay là s? hành h? v? tam ly mà m?t ng??i ?àn ?ng ph?i ch?u ??ng trong su?t th?i gian dài ch?u án hoàn toàn m?t mình. S? c?ng b?ng h?n n?u anh ta ???c chuy?n ??n m?t qu?c gia H?i giáo — và có nhi?u qu?c gia H?i giáo mà ph??ng Tay tin t??ng. Nó s? giúp gia ?ình anh d? vi?ng th?m anh h?n n?u anh ? m?t n?i nh? v??ng qu?c Maroc, Tunisia hay Ai C?p.'

Megrahi sau ?ó ???c chuy?n ??n nhà tù Greenock và kh?ng còn b? bi?t giam n?a. Tháng 8 n?m 2009, Megrahi, sau khi ???c ch?n ?oán b? ung th? và ch? còn s?ng ???c 3 tháng, ?? ???c tr? t? do trong m?t ??t an xá và ???c phép tr? v? Libya. Qu? Nelson Mandela ?? ?ng h? quy?t ??nh an xá cho Megrahi trong m?t b?c th? g?i t?i Chính quy?n Scotland thay m?t cho Mandela.

H?n nhan và gia ?ình

Mandela ?? k?t h?n ba l?n, và có sáu con, 20 ??a cháu và s? ch?t thì ngày càng t?ng. ?ng là ?ng n?i c?a Tù tr??ng Mandla Mandela.

Cu?c h?n nhan ??u tiên

Cu?c h?n nhan ??u tiên c?a Mandela là k?t h?n v?i Evelyn Ntoko Mase ng??i c?ng nh? Mandela, xu?t than t? n?i v? sau g?i là vùng Transkei c?a Nam Phi, m?c dù th?c ra h? g?p nhau t?i Johannesburg. Hai ng??i chia tay vào n?m 1957 sau 13 n?m chung s?ng, ly d? vì s? c?ng th?ng do ?ng th??ng xuyên v?ng nhà, dành quá nhi?u th?i gian cho c?ng cu?c cách m?ng, và m?t ph?n do bà là tín ?? Ch?ng nhan Jehovah, m?t t?n giáo ?òi h?i m?t s? trung l?p v? chính tr?. Evelyn Mase ch?t n?m 2004. Hai ng??i có v?i nhau hai con trai, Madiba Thembekile (Thembi) (1946 – 1969) và Makgatho Mandela (1950 – 2005), và hai con gái, c? hai ??u có tên Makaziwe Mandela (???c bi?t ??n v?i tên Maki; sinh 1947 và 1953). ??a con gái ??u ch?t lúc 9 tháng tu?i, và h? ??t tên ??a con gái th? hai theo tên c? con gái ??u lòng. Các con c?a h? ??u ?i h?c Tr??ng Th? gi?i Th?ng nh?t ? Waterford Kamhlaba. Thembi ch?t trong tai n?n xe h?i n?m 1969 ? tu?i 25, khi ?ó Mandela ?ang b? giam gi? t?i ??o Robben và ?ng kh?ng ???c phép tham d? l? tang. Makgatho ch?t vì b?nh AIDS n?m 2005, khi 54 tu?i.

Cu?c h?n nhan th? hai

Ng??i v? th? hai c?a Mandela, Winnie Madikizela-Mandela, c?ng xu?t than t? vùng Transkei, m?c dù hai ng??i c?ng g?p nhau t?i Johannesburg, n?i bà là c?ng ch?c da ?en ??u tiên c?a thành ph?. H? có hai con gái, Zenani (Zeni), sinh ngày 4 tháng 2 n?m 1958 và Zindziswa (Zindzi) Mandela-Hlongwane, sinh n?m 1960. Zindzi ch? m?i 18 tháng tu?i khi cha c? b? giam t?i nhà tù ??o Robben. Sau này, Winnie ph?i ch?u m?i b?t hòa trong gia ?ình, ph?n ?nh cu?c xung ??t chính tr? c?a ??t n??c; khi ch?ng bà ?ang ch?u án chung than ? ??o Robben, còn cha bà l?i làm b? tr??ng n?ng nghi?p ? Transkei. Cu?c h?n nhan k?t thúc b?ng m?t cu?c ly than r?i ly d?, ???c kích thêm t? m?i b?t hòa v? chính tr?.

Mandela v?n mòn m?i trong tù khi con gái ?ng Zenani k?t h?n v?i Hoàng than Thumbumuzi Dlamini n?m 1973, anh trai c?a Vua Mswati III c?a Swaziland. M?c dù bà có ?n t??ng sau s?c v? cha mình, nhà ch?c trách Nam Phi kh?ng cho phép bà th?m ?ng t? khi bà 4 tu?i cho ??n lúc bà 16 tu?i. Hai v? ch?ng Dlamini sinh s?ng và kinh doanh t?i Boston. M?t trong hai ??a con trai c?a h?, Hoàng t? Cedza Dlamini (sinh n?m 1976), ???c giáo d?c t?i Hoa K?, ?? ?i theo b??c chan c?a ?ng ngo?i làm m?t ng??i ?ng h? cho quy?n con ng??i và tr? giúp nhan ??o.

Zindzi Mandela-Hlongwane ?? làm nên l?ch s? trên toàn th? gi?i khi bà ??c bài di?n v?n c?a Mandela t? ch?i l?i ?? ngh? tha b?ng có ?i?u ki?n vào n?m 1985. Bà là n? doanh nhan t?i Nam Phi v?i ba con, ??a ??u lòng là con trai, Zondwa Gadaffi Mandela.

Cu?c h?n nhan th? ba

Mandela ?? tái giá vào sinh nh?t l?n th? 80 c?a ?ng n?m 1998, v?i Gra?a Machel nh? danh Simbine, góa ph? c?a Samora Machel, c?u t?ng th?ng Mozambique và là ??ng minh c?a ANC b? ch?t trong v? r?i máy bay 12 n?m tr??c ?ó. Cu?c h?n nhan là k?t qu? c?a hàng tháng tr?i th??ng th?o ? c?p qu?c t? ?? ??t ra ?? sính l? ch?a t?ng có trong l?ch s? ?? ???c rút kh?i b? t?c c?a Machel. M?t th?a thu?n mi?ng ?? ???c th?c hi?n b?i nhà vua truy?n th?ng ??i di?n cho Mandela, Vua Buyelekhaya Zwelibanzi Dalindyebo. ?ng n?i c?a th? l?nh t?i cao là quan nhi?p chính Jongintaba Dalindyebo, ng??i ?? s?p x?p cu?c h?n nhan cho Mandela, ?? l?ng tránh b?ng cách tr?n sang Johannesburg vào n?m 1940.

Mandela hi?n v?n còn ng?i nhà t?i Qunu do ??a cháu trai n?i d?i c?a ?ng qu?n ly, hi?n ?ng v?n tr? ti?n h?c phí và gi? quy?n ?y viên h?i ??ng.

Ngh? h?u

Nelson Mandela trong sinh nh?t l?n th? 90 c?a ?ng vào n?m 2008.

Mandela là T?ng th?ng ??c c? l?n tu?i nh?t c?a Nam Phi khi ?ng nh?m ch?c ? tu?i 75 vào n?m 1994. ?ng ?? quy?t ??nh kh?ng c?m quy?n nhi?m k? th? hai và ngh? h?u vào n?m 1999, ng??i k? nhi?m ?ng là Thabo Mbeki.

Sau khi r?i gh? T?ng th?ng, Mandela ti?p t?c ?óng vai trò tích c?c trong nhi?u t? ch?c x? h?i và vì quy?n con ng??i. ?ng bi?u l? s? ?ng h? phong trào Make Poverty History (Bi?n ?ói nghèo thành d? v?ng) mà trong ?ó Chi?n d?ch ONE là m?t b? ph?n. Gi?i golf gay qu? Khách m?i Nelson Mandela, do Gary Player ch? trì, ?? thu ???c h?n 20 tri?u rand cho các qu? vì tr? em t? lúc b?t ??u n?m 2000.

Mandela c?ng là ng??i ?ng h? cho Làng tr? em SOS, t? ch?c chuyên quyên ti?n giúp ?? tr? em m? c?i và b? b? r?i l?n nh?t th? gi?i. Mandela c?ng xu?t hi?n trong m?t ?o?n qu?ng cáo cho Th? v?n h?i mùa ??ng 2006, và ?? ???c trích d?n trong chi?n d?ch Chúc m?ng nhan lo?i c?a ?y ban Olympic Qu?c t?:

For seventeen days, they are roommates.

For seventeen days, they are soulmates. And for twenty-two seconds, they are competitors. Seventeen days as equals. Twenty-two seconds as adversaries. What a wonderful world that would be. That's the hope I see in the Olympic Games.

T?m d?ch:

Trong m??i b?y ngày, chúng ta là b?n h?u.

Trong m??i b?y ngày, chúng ta là tam giao. Và trong hai m??i hai giay, chúng ta là ??i th?. M??i b?y ngày bình ??ng. Hai m??i hai giay ??i ??ch. Th? gi?i nh? th? m?i tuy?t v?i làm sao. ?ó là ni?m hy v?ng mà t?i th?y ???c trong Th? v?n h?i.

S?c kh?e

Tháng 7 n?m 2001 Mandela ???c ch?n ?oán b?nh ung th? tuy?n ti?n li?t và ti?n hành ch?a tr?. ?ng ???c x? tr? trong 7 tu?n. N?m 2003, Mandela b? CNN th?ng báo nh?m là ?? ch?t khi b?n cáo phó vi?t s?n c?a ?ng (cùng v?i vài y?u nhan khác) do s? su?t ?? hi?n th? trên website c?a CNN vì l?i b?o v? m?t kh?u. Vào n?m 2007, m?t nhóm cánh t? kh?ng chính th?ng ?? ph? bi?n email và tin nh?n SMS gi? m?o nói r?ng nhà ch?c trách ?ang gi?u gi?m cái ch?t c?a Mandela và nh?ng ng??i Nam Phi da tr?ng s? b? tàn sát sau tang l? c?a ?ng. Mandela lúc ?ó ?ang ?i ngh? t?i Mozambique.

Tháng 6 n?m 2004, ? tu?i 85, Mandela th?ng báo r?ng ?ng s? kh?ng tham gia các ho?t ??ng c?ng c?ng n?a. S?c kh?e c?a ?ng d?n gi?m sút, và ?ng mu?n có nhi?u th?i gian h?n v?i gia ?ình. Mandela nói r?ng kh?ng ??nh cách ly hoàn toàn kh?i c?ng chúng, nh?ng mu?n mình ? v? th? "s? g?i cho các b?n ?? h?i xem t?i có ???c chào ?ón hay kh?ng, ch? kh?ng ph?i ???c m?i làm các th? và tham d? các s? ki?n n?a. L?i th?nh c?u c?a t?i là: ??ng g?i cho t?i, t?i s? g?i cho các b?n." T? n?m 2003, ?ng ít xu?t hi?n tr??c c?ng chúng h?n và ít phát ng?n tr??c các v?n ??. Tóc ?ng b?c tr?ng và ?ng di chuy?n ch?m ch?p v?i s? h? tr? c?a g?y. C?ng có báo cáo là ?ng ?ang b? ch?ng m?t trí nh? c?a ng??i già.

Sinh nh?t l?n th? 90 c?a Mandela ?? ???c t? ch?c ? nhi?u n?i kh?p ??t n??c ngày 18 tháng 7 n?m 2008, l? m?ng chính ???c t? ch?c t?i quê nhà Qunu c?a ?ng. M?t bu?i hòa nh?c vinh danh ?ng c?ng ???c t? ch?c t?i Hyde Park, Luan ??n. Trong bu?i di?n v?n k? ni?m sinh nh?t c?a mình, Mandela kêu g?i nh?ng ng??i giàu h?y giúp ?? ng??i nghèo trên kh?p th? gi?i. M?c dù v?n ít xu?t hi?n trong su?t k? World Cup 2010 t?i Nam Phi, Mandela c?ng xu?t hi?n t?i bu?i b? m?c, t?i ?ó ?ng ?? ???c "chào ?ón nhi?t li?t".

The Elders

Ngày 18 tháng 7 n?m 2007, Nelson Mandela, Gra?a Machel, và Desmond Tutu t? h?p m?t nhóm các nhà l?nh ??o th? gi?i t?i Johannesburg ?? ?óng góp s? hi?u bi?t và kh? n?ng l?nh ??o ??c l?p ?? gi?i quy?t các v?n ?? khó kh?n nh?t trên th? gi?i. Nelson Mandela th?ng báo l?p nên m?t nhóm m?i, The Elders, trong m?t bài di?n v?n nhan sinh nh?t l?n th? 89 c?a mình.

T?ng giám m?c Tutu làm ch? t?ch c?a The Elders. Các thành viên sáng l?p nhóm bao g?m Gra?a Machel, Kofi Annan, Ela Bhatt, Gro Harlem Brundtland, Jimmy Carter, Ly Tri?u Tinh, Mary Robinson và Muhammad Yunus.

"Nhóm này có ti?ng nói t? do và kh?ng khái, ho?t ??ng c?ng khai l?n h?u tr??ng v? b?t c? hành ??ng nào c?n th?c hi?n", Mandela nói. "Cùng v?i nhau chúng t?i s? ho?t ??ng ?? ?ng h? lòng can ??m t?i n?i có s? h?i, nu?i d??ng th?a thu?n t?i n?i có tranh ch?p, và truy?n hy v?ng t?i n?i tuy?t v?ng."

Ch?ng AIDS

Sau khi v? h?u, m?t trong nh?ng s? quan tam chính c?a Mandela là ??u tranh ch?ng l?i b?nh d?ch AIDS. ?ng ?? có bài phát bi?u b? m?c H?i ngh? v? AIDS Qu?c t? l?n th? XIII n?m 2000, t?i Durban, Nam Phi. Vào n?m 2003, ?ng h? tr? b?ng cách cho phép chi?n d?ch gay qu? ch?ng AIDS 46664 s? d?ng s? hi?u tù nhan c?a ?ng. Tháng 7 n?m 2004, ?ng bay t?i Bangkok ?? phát bi?u t?i H?i ngh? v? AIDS Qu?c t? l?n th? XV. Con trai ?ng, Makgatho Mandela, ch?t vì b?nh AIDS vào ngày 6 tháng 1 n?m 2005.

Phê phán chính sách ngo?i giao c?a M? và Anh

Nelson Mandela ph?n ??i m?nh m? v? can thi?p c?a NATO t?i Kosovo n?m 1999 và g?i ?ó là n? l?c c?a các c??ng qu?c nh?m ki?m soát th? gi?i. N?m 2002 và 2003, Mandela ch? trích chính sách ngo?i giao c?a chính quy?n T?ng th?ng M? George W. Bush trong nhi?u bài phát bi?u. Phê phán v? vi?c thi?u s? tham gia c?a Liên H?p Qu?c trong quy?t ??nh b?t ??u Chi?n tranh Iraq, ?ng nói, "?ó là m?t bi k?ch, nh?ng gì ?ang x?y ra, nh?ng gì Bush ?ang làm. Nh?ng Bush gi? ?ay ?ang làm xói mòn Liên H?p Qu?c." Mandela cho r?ng ?ng ch? ?ng h? hành ??ng ch?ng l?i Iraq n?u ?ó là do Liên H?p Qu?c ra l?nh. Mandela c?ng nói bóng gió ??n vi?c Liên H?p Qu?c có l? ?? b? ?nh h??ng b?i s? phan bi?t ch?ng t?c vì ?? kh?ng tuan theo y ki?n c?a Liên H?p Qu?c và t?ng th? ky Kofi Annan v? v?n ?? chi?n tranh. "Có ph?i vì t?ng th? ky Liên H?p Qu?c hi?n t?i là m?t ng??i da ?en hay kh?ng? H? kh?ng bao gi? làm v?y khi t?ng th? ky là ng??i da tr?ng".

?ng kêu g?i nhan dan M? tham gia vào các cu?c bi?u tình l?n ch?ng l?i Bush và kêu g?i các nhà l?nh ??o th? gi?i, ??c bi?t là nh?ng n??c có quy?n ph? quy?t trong H?i ??ng B?o an Liên H?p Qu?c, ph?n ??i Bush. "?i?u t?i lên án ? ?ay là ch? m?t c??ng qu?c, v?i m?t v? t?ng th?ng kh?ng có óc chi?n l??c, ng??i kh?ng th? ngh? cho ?úng ??n, gi? ?ang mu?n ??y th? gi?i vào m?t cu?c tàn sát." ?ng t?n c?ng Hoa K? vì các thành tích x?u v? nhan quy?n và ?? th? bom nguyên t? xu?ng Nh?t B?n trong Chi?n tranh th? gi?i II. "N?u có m?t qu?c gia có hành ??ng tàn ác ??n m?c kh?ng th? di?n t? ???c b?ng l?i, ?ó là H?p chúng qu?c Hoa K?. H? b?t c?n." Nelson Mandela c?ng chê trách n?ng n? Th? t??ng Anh Tony Blair và g?i ?ng là "ngo?i tr??ng c?a M?."

Tranh ch?p v?i Ismail Ayob

Ismail Ayob t?ng là m?t ng??i b?n tin c?y và là lu?t s? riêng c?a Mandela trong h?n 30 n?m. Vào tháng 5 n?m 2005, Ayob ???c Mandela yêu c?u d?ng bán các ?n ph?m có ch? ky c?a Mandela và tính toán l?i l?i nhu?n thu ???c t? vi?c bán chúng. Tranh ch?p này ?? khi?n Mandela ?? ??n lên Tòa án T?i cao Nam Phi vào n?m ?ó. Ayob cho r?ng mình kh?ng làm ?i?u gì sai trái, và nói r?ng ?ng là n?n nhan c?a m?t chi?n d?ch b?i nh? do các c? v?n c?a Mandela, mà c? th? là lu?t s? George Bizos, d?ng lên.

Vào n?m 2005 và 2006, Ayob và v? con c?a ?ng tr? thành ??i t??ng ch? trích c?a các c? v?n c?a Mandela. V? tranh ch?p này ???c truy?n th?ng r?ng r?i, v?i Ayob ???c m? t? ? v? th? ph?n di?n, cao ?i?m là khi Mandela ?? ??n lên Tòa án T?i cao. ?? có nh?ng cu?c h?p c?ng khai trong ?ó nh?ng ng??i than c?n c?a Mandela ch? trích Ayob và c?ng chúng còn kêu g?i t?y chay Ayob và gia ?ình ?ng. L?i bi?n h? c?a Ismail và Zamila Ayob (v? ?ng, và c?ng là b? cáo liên quan) ??a ra các v?n b?n do Mandela ky và ???c các th? ky c?a ?ng làm ch?ng, t? ?ó bác b? nhi?u ly l? c?a Nelson Mandela và các c? v?n.

Tranh ch?p này m?t l?n n?a l?i xu?t hi?n trên m?t báo vào tháng 2 n?m 2007 khi trong m?t phiên tòa t?i Tòa án T?i cao Johannesburg, Ayob h?a s? tr? 700.000 rand cho Mandela, chuy?n qua các qu? vì tr? em c?a Mandela, và g?i l?i xin l?i, m?c dù sau ?ó ?ng cho r?ng ?ng là n?n nhan c?a "S? tr? thù" t? Mandela. M?t s? nhà bình lu?n bày t? s? c?m th?ng cho v? th? c?a Ayob, nói r?ng v? trí bi?u t??ng c?a Mandela khi?n cho Ayob khó mà ???c ??i x? m?t cách c?ng b?ng.

Ly l?

Ayob, George Bizos và Wim Trengove là nh?ng ng??i ???c ?y thác c?a Qu? ?y thác Nelson Mandela, ???c thành l?p ?? c?t gi? hàng tri?u rand do các nhan v?t kinh doanh n?i ti?ng, trong ?ó có gia ?ình Oppenheimer, t?ng cho Nelson Mandela vì l?i ích c?a con và cháu c?a ?ng. Ayob sau này rút lui c?a Qu? ?y thác. Vào n?m 2006, hai ng??i ???c ?y thác còn l?i c?a Nelson Mandela Trust ?? t? cáo Ayob ?? chi tiêu ti?n t? qu? ?y thác mà kh?ng báo cho h? bi?t. Ayob tuyên b? r?ng s? ti?n này là ?? tr? cho D?ch v? Doanh thu Nam Phi, cho con và cháu c?a Mandela, cho chính Mandela, và tr? cho b?n n?m làm vi?c c?a c?ng ty k? toán.

Bizos và Trengrove t? ch?i th?ng qua vi?c chi tr? cho con cháu c?a Nelson Mandela và ti?n tr? cho c?ng ty k? toán. Phiên tòa ?? th?a thu?n r?ng Ismail Ayob ph?i tr? s? ti?n này, t?ng c?ng h?n 700.000 rand, cho qu? ?y thác vì l? Ayob ?? ch?a ???c s? ??ng y c?a hai ?y thác viên khác tr??c khi dùng ti?n. Ng??i ta c?ng kh?ng ??nh là Ayob ?? có nh?ng nh?n xét ph? báng Mandela trong b?n khai, vì th? tòa c?ng yêu c?u Ayob xin l?i. Ng??i ta ?? cho th?y các nh?n xét này, t?p trung vào các tài kho?n ? n??c ngoài c?a Nelson Mandela và vi?c kh?ng tr? thu? cho các tài kho?n này, kh?ng xu?t phát t? l?i khai c?a Ayob mà là t? chính l?i khai c?a Nelson Mandela và George Bizos.

Tranh c?i v? Kim c??ng máu

Trong m?t bài vi?t trong báo The New Republic tháng 12 n?m 2006, Nelson Mandela b? ch? trích vì m?t s? l?i nh?n xét t?t ??p v? ngành c?ng nghi?p kim c??ng. Ng??i ta lo ng?i là ?i?u này s? làm l?i cho nh?ng nhà cung c?p kim c??ng máu. Trong b?c th? g?i t?i Edward Zwick, ??o di?n c?a b? phim Kim c??ng máu, Mandela nói r?ng:

...s? c?c k? ?áng ti?c n?u b? phim này v? tình sai s? th?t, và k?t qu? là, khi?n cho th? gi?i tin r?ng c?n ph?i có hành ??ng thích h?p ?? ng?ng vi?c mua kim c??ng ???c khai thác t? chau Phi.... Chúng t?i hy v?ng r?ng khát khao ???c k? m?t cau chuy?n l?ch s? v? cau chuy?n có th?t h?p d?n và quan tr?ng s? kh?ng d?n ??n s? m?t ?n ??nh t?i các qu?c gia s?n xu?t kim c??ng ? chau Phi, và cu?i cùng là nhan dan các n??c ?ó.

Bài báo trên New Republic nói r?ng l?i bình lu?n này, c?ng nh? các sáng ki?n và phát bi?u trong cu?c ??i ?ng và trong th?i gian làm t?ng th?ng Nam Phi, b? ?nh h??ng t? c? tình b?n v?i Harry Oppenheimer, c?u ch? t?ch De Beers, l?n t? quan ?i?m 'quy?n l?i qu?c gia h?p hòi' c?a Nam Phi (là nhà s?n xu?t kim c??ng chính).

Zimbabwe và Robert Mugabe

Robert Mugabe, t?ng th?ng Zimbabwe, ng??i ?? l?nh ??o ??t n??c này t? khi ??c l?p n?m 1980, ?? nh?n ???c nhi?u l?i ch? trích trên th? gi?i vì tr?n ?ánh gi?t ch?t kho?ng 3000 ng??i vào th?p niên 1980 c?ng nh? tham nh?ng, qu?n ly y?u kém, ?àn áp chính tr? và theo gia ?ình tr? d?n ??n n?n kinh t? n??c này s?p ??.

M?c dù cùng xu?t than là nh?ng nhà ho?t ??ng vì t? do qu?c gia, Mandela và Mugabe ít khi ???c xem là g?n g?i. Mandela ch? trích Mugabe vào n?m 2000, nh?c t?i nh?ng nhà l?nh ??o chau Phi ?? gi?i phóng ??t n??c h? nh?ng kh? kh? gi? gh? quá lau. Khi v? h?u, Mandela ít nh?c ??n Zimbabwe và các v?n ?? ??i n?i ??i ngo?i h?n, ??i khi ??a ??n ch? trích là kh?ng bi?t s? d?ng ?nh h??ng c?a mình ?? khuy?n khích gi?m b?t chính sách c?a mình. Lu?t s? c?a ?ng George Bizos ti?t l? r?ng Mandela ?? ???c khuyên ?? gi? gìn s?c kh?e ?ng ph?i tránh tham gia vào các ho?t ??ng nhi?u áp l?c nh? các tranh c?i v? chính tr?. Tuy nhiên, vào n?m 2007, Mandela ?? n? l?c thuy?t ph?c Mugabe r?i ch?c "s?m h?n", v?i "chút ít chan giá tr? còn l?i", tr??c khi ?ng b? s?n ?u?i nh? Augusto Pinochet. Mugabe kh?ng ph?n ?ng gì tr??c l?i phát bi?u này. Vào tháng 6 n?m 2008, ? cao trào kh?ng ho?ng trong cu?c b?u c? t?ng th?ng Zimbabwe, Mandela lên án "s? th?t b?i th?m h?i c?a quy?n l?nh ??o" t?i Zimbabwe.

T?n vinh

Chi?n s? gi?i phóng Nam Phi Nelson Mandela trên con tem k? ni?m c?a Liên X? n?m 1988

Theo m?t bài vi?t trên t?p chí Newsweek, "Mandela ?? có ???c m?t v? trí b?t kh? xam ph?m khi nh?c ??n Nam Phi. ?ng là nhà gi?i phóng dan t?c, v? c?u tinh, là Washington và Lincoln hòa l?i làm m?t".

Tháng 11 n?m 2009, ??i h?i ??ng Liên H?p Qu?c th?ng báo ngày sinh c?a Mandela, 18 tháng 7, s? ???c g?i là "Ngày Mandela" ?? ghi nh? s? ?óng góp c?a ?ng vào n?n t? do c?a th? gi?i.

Huan huy ch??ng

Mandela ?? nh?n ???c nhi?u gi?i th??ng c?a Nam Phi, n??c ngoài và qu?c t?, trong ?ó có Gi?i Nobel Hòa bình n?m 1993 (cùng v?i Frederik Willem de Klerk), ???c N? hoàng Elizabeth II trao Huan ch??ng C?ng lao và Baliff Grand Cross c?a Huan ch??ng Thánh John, Huan ch??ng T? do T?ng th?ng c?a George W. Bush. Tháng 7 n?m 2004, thành ph? Johannesburg trao t?ng danh hi?u cao nh?t cho Mandela s? t? do c?a thành ph? t?i bu?i l? ? Orlando, Soweto.

?ng c?ng th??ng nh?n ???c s? tán d??ng khi ?i ra n??c ngoài. Trong chuy?n th?m Canada n?m 1998, 45.000 h?c sinh ?? chào ?ón ?ng khi ?ng có bài phát bi?u t?i SkyDome, Toronto. Vào n?m 2001, ?ng là ng??i còn s?ng ??u tiên tr? thành C?ng dan danh d? c?a Canada (ng??i nh?n danh hi?u duy nh?t tr??c ?ó là Raoul Wallenberg sau khi ?? m?t). Khi còn ? Canada, ?ng c?ng nh?n Huan ch??ng Canada, là m?t trong s? ít ng??i n??c ngoài nh?n ???c huan ch??ng này.

N?m 1981, ?ng ???c trao Gi?i Bruno Kreisky. N?m 1988, ?ng ?o?t Gi?i th??ng Sakharov c?a Ngh? vi?n chau ?u và Gi?i Nhan quy?n c?a Liên H?p Qu?c. N?m 1990 ?ng nh?n ???c Gi?i th??ng Bharat Ratna c?a chính ph? ?n ?? và là ng??i cu?i cùng nh?n ???c Gi?i th??ng Hòa bình Lenin c?a Liên X?. Vào n?m 1992 ?ng ???c nh?n Gi?i th??ng Hòa bình Atatürk c?a Th? Nh? K?. ?ng ?? t? ch?i gi?i th??ng vì cho r?ng Th? Nh? K? lúc ?ó ?ang vi ph?m nhan quy?n, nh?ng ??n n?m 1999 thì ch?p nh?n gi?i th??ng Vào n?m 1992 ?ng nh?n ???c Nishan-e-Pakistan, gi?i th??ng ph?c v? c?ng ??ng cao nh?t c?a Pakistan. N?m 2004, ?ng ???c trao Gi?i Y th?c toàn c?u c?a Cau l?c b? Budapest.

Bài hát ca ng?i

Nhi?u ngh? s? ?? vi?t bài hát và nh?c v? Mandela. M?t trong nh?ng nhóm n?i ti?ng nh?t là The Specials ?? thu am bài hát "Free Nelson Mandela" vào n?m 1983. Stevie Wonder vi?t bài hát ?? ?o?t gi?i Oscar "I Just Called to Say I Love You" cho Mandela, d?n ??n bài này b? H?ng th?ng t?n Nam Phi c?m l?u hành. Vào n?m 1985, album Nelson Mandela c?a Youssou N'Dour là b?n phát hành ??u tiên t?i M? c?a ca s? ng??i Senegal này.

N?m 1988, m?t bu?i hòa nh?c K? ni?m ngày sinh l?n th? 70 c?a Mandela ?? di?n ra t?i San v?n ??ng Wembley ? Luan ??n là trung tam c?a phong trào ch?ng ch? ngh?a apartheid, t?i ?ó nhi?u ca s? ?? góp ti?ng nói ?ng h? Mandela. Jerry Dammers, tác gi? c?a bài hát Nelson Mandela, là m?t thành viên trong ban t? ch?c. Simple Minds ?? thu am bài hát "Mandela Day" dành cho bu?i hòa nh?c, Santana ?? thu am b?n giao h??ng "Mandela", Tracy Chapman trình di?n bài "Freedom Now", dành t?ng cho Mandela và phát hành album Crossroads, Salif Keita ??n t? Mali, có ch?i ? bu?i hòa nh?c, sau này có ??n th?m Nam Phi và n?m 1995 thu am bài hát "Mandela" trong album Folon.

T?i Nam Phi, "Asimbonanga (Mandela)" ("Chúng t?i ch?a th?y ?ng") tr? thành m?t trong nh?ng bài hát n?i ti?ng nh?t c?a Johnny Clegg, xu?t hi?n trong album Third World Child n?m 1987. Hugh Masekela, khi ?ó ?ang l?u vong ? Anh, ?? hát bài "Bring Him Back Home (Nelson Mandela)" vào n?m 1987. Bài hát "Black President" vào n?m 1989 c?a Brenda Fassie, c?ng dành t?ng Mandela, tr? nên c?c k? n?i ti?ng dù nó b? c?m t?i Nam Phi. Nh?c s? nh?c reggae ng??i Nigeria Majek Fashek ?? phát hành ??a ??n, "Free Mandela" vào n?m 1992, ??a ?ng thành m?t trong nhi?u ngh? s? Nigeria phát hành bài hát liên quan ??n phong trào ch?ng ch? ngh?a apartheid và ??n Mandela.

Vào n?m 1990, ban nh?c rock ? H?ng K?ng Beyond ?? ra m?t bài hát ti?ng Qu?ng ??ng n?i ti?ng, "Days of Glory". Bài hát v?i ch? ?? ch?ng ch? ngh?a apartheid ?? nh?c ??n cu?c ??u tranh anh hùng c?a Mandela vì s? c?ng b?ng s?c t?c. Nhóm Ladysmith Black Mambazo ?? ?i cùng v?i Mandela t?i bu?i trao Gi?i Nobel Hòa bình t?i Oslo, Na Uy vào n?m 1993, và trình di?n trong bu?i nh?m ch?c n?m 1994. Vào n?m 2003, Mandela ??ng y ??a tên tu?i c?a ?ng vào chi?n d?ch 46664 ch?ng l?i c?n b?nh AIDS, ??t theo s? tù c?a ?ng. Nhi?u nh?c s? n?i ti?ng ?? trình di?n trong các bu?i hòa nh?c.

S? l??c ti?u s? c?a Mandela ?? ???c chi?u trong b?n video nh?c "If Everyone Cared" c?a Nickelback vào n?m 2006. Bài hát "Turn This World Around" c?a Raffi d?a trên bài di?n v?n c?a Mandela khi ?ng gi?i thích th? gi?i c?n ph?i "xoay vòng, vì nh?ng ??a tr?". M?t bu?i hòa nh?c k? ni?m 90 n?m ngày sinh c?a Mandela ?? di?n ra t?i Hyde Park, Luan ??n ngày 27 tháng 6 n?m 2008.

Sách ti?u s? ?? xu?t b?n

T? truy?n c?a Mandela, Long Walk to Freedom, ???c xu?t b?n vào n?m 1994. Mandela ?? b?t ??u vi?t cu?n sách này m?t cách bí m?t khi ? trong tù. Trong quy?n sách này Mandela kh?ng ti?t l? ?i?u gì v? s? ??ng l?a c?a F. W. de Klerk trong nh?ng v? b?o l?c x?y ra vào th?p niên 80 và 90, hay vai trò c?a bà v? c? Winnie Mandela trong nh?ng v? t?m máu ?ó. Tuy nhiên, ?ng sau này có c?ng tác cùng v?i b?n ?ng, nhà báo Anthony Sampson bàn lu?n v? các v?n ?? này trong Mandela: The Authorised Biography. M?t chi ti?t khác mà Mandela ?? b? qua là cu?n sách có ph?n gi? m?o Goodbye Bafana. Tác gi? c?a nó, cai ng?c James Gregory trên ??o Robben, nh?n mình là b?n tam tình c?a Mandela trong tù và ?? xu?t b?n nh?ng chi ti?t v? nh?ng v? yêu ???ng trong gia ?ình c?a ng??i tù. Sampson lu?n nói r?ng Mandela kh?ng bi?t r? Gregory l?m, nh?ng có th? Gregory ?? ki?m duy?t nh?ng b?c th? g?i cho Mandela nên khám phá ra nh?ng chi ti?t v? ??i t? c?a Mandela. Sampson c?ng qu? quy?t r?ng các cai ng?c khác nghi ng? Gregory là m?t thám c?a chính ph? và Mandela ?ang xem xét vi?c ki?n Gregory.

?i?n ?nh và truy?n hình

B? phim Mandela and De Klerk k? l?i cau chuy?n phóng thích Mandela. Mandela do Sidney Poitier ?óng vai. Goodbye Bafana, m?t b? phim phóng s? nói v? cu?c ??i c?a Mandela, ra m?t t?i liên hoan phim Berlin ngày 11 tháng 2 n?m 2007. B? phim có di?n viên Dennis Haysbert ?óng vai Mandela và di?n t? tình b?n trong tù gi?a Mandela và James Gregory.

Trong lo?t ch??ng trình truy?n hình M? The Cosby Show cháu n?i c?a Cliff và Claire Huxtable ???c ??t theo tên c?a Nelson và Winnie ?? t?n vinh Mandela và bà v? khi ?ó c?a ?ng Winnie.

Trong c?nh cu?i n?m 1992 b? phim Malcolm X, Mandela – v?a ???c phóng thích sau 27 n?m ? tù – ?óng vai th?y giáo trong m?t l?p h?c Soweto. ?ng nh?c l?i m?t ph?n bài di?n v?n n?i ti?ng nh?t c?a Malcolm X, trong ?ó có cau: "Chúng ta sinh ra trên Trái ??t v?i quy?n làm ng??i, ph?i ???c t?n tr?ng nh? m?t con ng??i, ???c trao nh?ng quy?n c?a m?t con ng??i trong x? h?i này, trên Trái ??t này, vào ngày này, ?i?u chúng ta mu?n ??a thành hi?n th?c..." ?o?n cu?i n?i ti?ng c?a cau ?ó là "b?ng b?t c? giá nào." Mandela ?? th?ng báo v?i ??o di?n Spike Lee r?ng ?ng kh?ng th? ??c cau này tr??c máy quay vì s? chính quy?n apartheid s? dùng nó ch?ng l?i ?ng. Lee ?? r?t bi?t ?n, và nh?ng giay cu?i cùng c?a b? phim là ?o?n phim tr?ng ?en c?a chính Malcolm X ??c cau này.

Mandela và ??i tr??ng Springboks, Francois Pienaar, là ch? ?? c?a cu?n sách n?m 2008 c?a John Carlin, Playing the Enemy: Nelson Mandela and the Game that Made a Nation, trong ?ó nh?n m?nh vai trò c?a chi?n th?ng trong Gi?i rugby v? ??ch th? gi?i 1995 t?i Nam Phi th?i h?u apartheid. Carlin bán quy?n làm phim cho Morgan Freeman. B? phim này, có tên Invictus, ???c ??o di?n b?i Clint Eastwood, trong ?ó Freeman ?óng vai Nelson Mandela và Matt Damon vai Pienaar.

T?n vinh

V?t t??ng ni?m Nelson Mandela

T??ng Mandela ? Qu?ng tr??ng Ngh? vi?n, Luan ??n.

Khu v??n Nelson Mandela ? Leeds

C?u Nelson Mandela ? Johannesburg

Vào ngày 30 tháng 4 n?m 2001, Khu v??n Nelson Mandela ? Qu?ng tr??ng Thiên niên k?, Leeds ?? chính th?c khai tr??ng và Nelson Mandela ???c t?ng gi?i s? t? do c?a thành ph? và ???c t?ng m?t 'con cú vàng' (bi?u t??ng c?a Leeds) làm k? ni?m. Trong bài phát bi?u bên ngoài ??i s?nh Leeds tr??c 5000 ng??i, Mandela ?? c?m ?n nh?m 'nhan dan Liverpool vì s? hào phóng c?a các b?n'.

Vào ngày 31 tháng 3 n?m 2004, Qu?ng tr??ng Sandton ? Johannesburg ???c ??i tên thành Qu?ng tr??ng Nelson Mandela, sau khi ng??i ta d?ng b?c t??ng Nelson Mandela cao 6 mét ? qu?ng tr??ng ?? vinh danh nguyên th? Nam Phi c?a mình.

Vào ngày 29 tháng 8 n?m 2007, m?t b?c t??ng Nelson Mandela ???c khánh thành t?i Qu?ng tr??ng Ngh? vi?n ? Luan ??n b?i Richard Attenborough, Ken Livingstone, Wendy Woods, và Gordon Brown. Chi?n d?ch d?ng t??ng b?t ??u vào n?m 2000 b?i Donald Woods, m?t nhà báo Nam Phi l?u vong vì tham gia phong trào ch?ng ch? ngh?a apartheid. Mandela nói r?ng nó ??i di?n cho kh?ng ch? ?ng, mà còn cho nh?ng ai ?ang ch?ng l?i áp b?c, ??c bi?t t?i Nam Phi. ?ng nói thêm: "L?ch s? ??u tranh t?i Nam Phi ??y nh?ng cau chuy?n v? các nam n? anh hùng, m?t s? h? là nhà l?nh ??o, m?t s? là ng??i ?ng h?. T?t c? h? ??u x?ng ?áng ???c ghi nh?."

Vào ngày 27 tháng 8 n?m 2008, m?t b?c t??ng c?a Nelson Mandela ???c khánh thành t?i Tr?i c?i t?o Drakenstein Groot gi?a Paarl và Franshhoek trên ???ng R301, g?n Cape Town. Tr??c ?ay có tên Victor Verster, ?ay là n?i Mandela tr?i qua nh?ng n?m cu?i cùng trong th?i gian 27 n?m ? tù, khi ?ng và các ??ng chí ? ANC ?? th??ng th?o v?i chính quy?n apartheid v? nh?ng ?i?u kho?n ?? ?ng ???c t? do và b?n ch?t c?a n??c Nam Phi m?i. B?c t??ng ???c ??t ngay n?i Mandela b??c b??c ?i ??u tiên v?i t? th? m?t ng??i t? do. Ngay bên ngoài c?ng tù – ??nh ?i?m c?a Long Walk to Freedom – tên t? truy?n c?a Mandela.

Sau Tr?n ??ng ??t Loma Prieta n?m 1989 phá h?y ph?n C?u c?n ???ng Cypress c?a Xa l? Nimitz t?i Oakland, California, thành ph? ?? ??i tên con ???ng này và ??t tên là Mandela Parkway.

T?i Leicester, n??c Anh, có m?t C?ng viên Nelson Mandela v?i kh?u hi?u "Nam Phi thu?c v? t?t c? nh?ng ai s?ng t?i ?ó, dù Tr?ng hay ?en".

Qua ??i

L?nh t? Nelson Mandela t? tr?n vào ngày 5 tháng 12 n?m 2013 t?i thành ph? Johannesburg, h??ng th? 95 tu?i

Tham kh?o

Th? m?c

• Barber, James (2004). Mandela's World: The International Dimension of South Africa's Political Revolution 1990–99. Athens, OH: Ohio University Press. ISBN 978-0-8214-1566-5.
• Barnard, Rita (2014). "Introduction". Trong Rita Barnard (biên t?p). The Cambridge Companion to Nelson Mandela. Cambridge: Cambridge University Press. tr. 1–26. ISBN 978-1-107-01311-7.
• Battersby, John (2011). "Afterword: Living Legend, Living Statue". Trong Anthony Sampson (biên t?p). Mandela: The Authorised Biography. London: HarperCollins. tr. 587–610. ISBN 978-0-00-743797-9.
• Benneyworth, Garth (2011). "Armed and Trained: Nelson Mandela's 1962 Military Mission as Commander in Chief of Umkhonto we Sizwe and Provenance for his Buried Makarov Pistol". South African Historical Journal. Quy?n 63 s? 1. tr. 78–101. doi:10.1080/02582473.2011.549375. ISSN 0258-2473. S2CID 144616007.
• Benson, Mary (1986). Nelson Mandela. Harmondsworth: Penguin Books. ISBN 978-0-14-008941-7.
• Boehmer, Elleke (2005). "Postcolonial Terrorist: The Example of Nelson Mandela". Parallax. Quy?n 11 s? 4. tr. 46–55. doi:10.1080/13534640500331666. S2CID 144267205. L?u tr? b?n g?c ngày 12 tháng 1 n?m 2021. Truy c?p ngày 27 tháng 8 n?m 2020.
• Boehmer, Elleke (2008). Nelson Mandela: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280301-6.
• Bromley, Roger (2014). "'Magic Negro', Saint or Comrade: Representations of Nelson Mandela in Film". Altre Modernità. S? 12. tr. 40–58.
• Broun, Kenneth S. (2012). Saving Nelson Mandela: The Rivonia Trial and the Fate of South Africa. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-974022-2.
• Ellis, Stephen (2011). "The Genesis of the ANC's Armed Struggle in South Africa 1948–1961". Journal of Southern African Studies. Quy?n 37 s? 4. tr. 657–676. doi:10.1080/03057070.2011.592659. hdl:2263/19620. S2CID 144061623.
• Ellis, Stephen (2016). "Nelson Mandela, the South African Communist Party and the origins of Umkhonto we Sizwe". Cold War History. Quy?n 16 s? 1. tr. 1–18. doi:10.1080/14682745.2015.1078315. S2CID 155994044.
• Forster, Dion (2014). "Mandela and the Methodists: Faith, Fallacy and Fact". Studia Historiae Ecclesiasticae. Quy?n 40. tr. 87–115.
• Freund, Bill (2014). "The Shadow of Nelson Mandela, 1918–2013". African Political Economy. Quy?n 41 s? 140. tr. 292–296. doi:10.1080/03056244.2014.883111. S2CID 153570087.
• Glad, Betty; Blanton, Robert (1997). "F. W. de Klerk and Nelson Mandela: A Study in Cooperative Transformational Leadership". Presidential Studies Quarterly. Quy?n 27 s? 3. tr. 565–590. JSTOR 27551769.
• Guiloineau, Jean; Rowe, Joseph (2002). Nelson Mandela: The Early Life of Rolihlahla Madiba. Berkeley: North Atlantic Books. tr. 9–26. ISBN 978-1-55643-417-4.
• Herbst, Jeffrey (2003). "The Nature of South African Democracy: Political Dominance and Economic Inequality". Trong Theodore K. Rabb; Ezra N. Suleiman (biên t?p). The Making and Unmaking of Democracy: Lessons from History and World Politics. London: Routledge. tr. 206–224. ISBN 978-0-415-93381-0.
• Houston, Gregory; Muthien, Yvonne (2000). "Democracy and Governance in Transition". Trong Yvonne Muthien; Meshack Khosa; Bernard Magubane (biên t?p). Democracy and Governance Review: Mandela's Legacy 1994–1999. Pretoria: Human Sciences Research Council Press. tr. 37–68. ISBN 978-0-7969-1970-0.
• Hutton, Barbara (1994). Robben Island: Symbol of Resistance. Bellville: Pearson South Africa. ISBN 978-0-86877-417-6.
• Kalumba, Kibujjo M. (1995). "The Political Philosophy of Nelson Mandela: A Primer". Journal of Social Philosophy. Quy?n 26 s? 3. tr. 161–171. doi:10.1111/j.1467-9833.1995.tb00092.x.
• Lodge, Tom (2006). Mandela: A Critical Life. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-921935-3.
• Lukhele, Francis (2012). "Post-Prison Nelson Mandela: A 'Made-in-America Hero'". Canadian Journal of African Studies. Quy?n 46 s? 2. tr. 289–301. doi:10.1080/00083968.2012.702088. S2CID 142631031.
• Mafela, Munzhedzi James (2008). "The Revelation of African Culture in Long Walk to Freedom". Trong Anna Haebich; Frances Peters-Little; Peter Read (biên t?p). Indigenous Biography and Autobiography. Sydney: Humanities Research Centre, Australian National University. tr. 99–107. B?n g?c l?u tr? ngày 24 tháng 7 n?m 2013. Truy c?p ngày 15 tháng 6 n?m 2013.
• Mandela, Nelson (1994). Long Walk to Freedom Volume I: 1918–1962. Little, Brown and Company. ISBN 978-0-7540-8723-6.
• Mandela, Nelson (2004) [1994]. Long Walk to Freedom Volume II: 1962–1994 . London: BBC AudioBooks and Time Warner Books Ltd. ISBN 978-0-7540-8724-3.
• Mangcu, Xolela (2013). "Retracing Nelson Mandela through the Lineage of Black Political Thought". Transition. Quy?n 112 s? 112. tr. 101–116. doi:10.2979/transition.112.101. S2CID 150631478.
• Meer, Fatima (1988). Higher than Hope: The Authorized Biography of Nelson Mandela. London: Hamish Hamilton. ISBN 978-0-241-12787-2.
• Meredith, Martin (2010). Mandela: A Biography. New York: PublicAffairs. ISBN 978-1-58648-832-1.
• Muthien, Yvonne; Khosa, Meshack; Magubane, Bernard (2000). "Democracy and Governance in Transition". Trong Yvonne Muthien; Meshack Khosa; Bernard Magubane (biên t?p). Democracy and Governance Review: Mandela's Legacy 1994–1999. Pretoria: Human Sciences Research Council Press. tr. 361–374. ISBN 978-0-7969-1970-0.
• Ndlovu-Gatsheni, Sabelo J. (2014). "From a 'Terrorist' to Global Icon: A Critical Decolonial Ethical Tribute to Nelson Rolihlahla Mandela of South Africa". Third World Quarterly. Quy?n 35 s? 6. tr. 905–921. doi:10.1080/01436597.2014.907703. S2CID 144338285.
• Nelson, Steven (2014). "Nelson Mandela's Two Bodies". Transition. Quy?n 116 s? 116. tr. 130–142. doi:10.2979/transition.116.130. S2CID 154241514.
• Read, James H. (2010). "Leadership and power in Nelson Mandela's Long Walk to Freedom". Journal of Power. Quy?n 3 s? 3. tr. 317–339. doi:10.1080/17540291.2010.524792. S2CID 143804607.
• Sampson, Anthony (2011) [1999]. Mandela: The Authorised Biography. London: HarperCollins. ISBN 978-0-00-743797-9.
• Smith, David James (2010). Young Mandela. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-85524-8.
• Soudien, Crain (2015). "Nelson Mandela, Robben Island and the Imagination of a New South Africa". Journal of Southern African Studies. Quy?n 41 s? 2. tr. 353–366. doi:10.1080/03057070.2015.1012915. S2CID 143225875.
• Suttner, Raymond (2007). "(Mis)Understanding Nelson Mandela". African Historical Review. Quy?n 39 s? 2. tr. 107–130. doi:10.1080/17532520701786202. S2CID 218645921.
• Suttner, Raymond (2014). "Nelson Mandela's Masculinities". African Identities. Quy?n 12 s? 3–4. tr. 342–356. doi:10.1080/14725843.2015.1009623. S2CID 145448829.
• Suttner, Raymond (2016). "'I Was Not Born With a Hunger to Be Free': Nelson Mandela's Early Journeys towards Political Awareness". Journal of Asian and African Studies. Quy?n 51 s? 1. tr. 17–31. doi:10.1177/0021909614541973. S2CID 144447985.
• Tomaselli, Keyan; Tomaselli, Ruth (2003). "The Media and Mandela". Safundi: The Journal of South African and American Studies. Quy?n 4 s? 2. tr. 1–10. doi:10.1080/17533170300404204. S2CID 144534323.

Liên k?t ngoài

• Nelson Mandela – Biography at Nobelprize.org
• Nelson Mandela Foundation
• Nelson Mandela Children's Fund L?u tr? ngày 4 tháng 3 n?m 2016 t?i Wayback Machine
• Nelson Mandela Children's Fund (Canada)
• Time 100 profile L?u tr? ngày 22 tháng 4 n?m 2009 t?i Wayback Machine
• Mandela: An Audio History
• Mandela: Son of Africa, Father of a Nation Documentary & Soundtrack L?u tr? ngày 15 tháng 10 n?m 2006 t?i Wayback Machine
• The Elders
• The Art of Nelson Mandela L?u tr? ngày 16 tháng 5 n?m 2009 t?i Wayback Machine
• CBC Digital Archives – Nelson Mandela: Prisoner, president, peacemaker
• Nelson Mandela: A Hero's Way L?u tr? ngày 19 tháng 8 n?m 2010 t?i Wayback Machine - Life magazine
• Martin Meredith: Nelson Mandela: A Biography - Interview May 2010 L?u tr? ngày 8 tháng 4 n?m 2011 t?i Wayback Machine